Rozmowa z prof. Władysławem Pierzchałą, internistą i pulmunologiem

KB: Co to jest kaszel?
WP: Kaszel jest odruchem obronnym układu oddechowego. Choć bardzo powszechny, jest jednocześnie bardzo złożony z fizjologicznego punktu widzenia. Jego istotę stanowi gwałtowne wypchnięcie powietrza z płuc przez szparę głośni. Na odruch kaszlowy składają się następujące elementy łuku odruchowego: receptory czuciowe, nerwy aferentne (doprowadzające), ośrodek centralny, nerwy eferentne oraz mięśnie oddechowe. Większość receptorów to receptory kaszlowe, czyli takie miejsca w których drażnienie mechaniczne lub chemiczne spowoduje potrzebę zakaszlenia. Znajdują się one w nosie, w nosogardzieli, krtani, tchawicy, w oskrzelach, ale również w uchu, w przeponie, pod przeponą.

KB: Czy to znaczy, że ucho może wpływać na to, że kaszlemy?
WP: Każdemu z nas zdarza się, że podczas czyszczenia ucha patyczkiem kosmetycznym podrażniamy niechcący ten receptor i kaszlemy. Dzieje się tak dlatego, że nerw błędny, który wychodzi z czaszki, i jest bardzo długim nerwem, wędruje aż pod przeponę, unerwia nos, ucho, gardło, krtań, płuca, osierdzie, a więc i część serca, wchodzi pod przeponę, unerwia żołądek, a potem wraca jako nerw wsteczny z powrotem do krtani.

KB: Po co nam tyle receptorów np. w uchu?
WP: To są głosy naszej natury. Wszystko jest tak wymyślone, żeby organizm mógł się z nami porozumiewać. On nas w ten sposób ostrzega. Gorączka, kaszel, ból to są wszystko sygnały, które alarmują: uwaga, coś się dzieje! Np. w uchu. I kaszlemy nie tylko czyszcząc sobie ucho, ale np. dziecko, które nie potrafi zidentyfikować swojego problemu zdrowotnego a ma zapalenie ucha — płacze i kaszle.

KB: Człowiek, który ma kłopot z sercem też może kaszleć. Myśli, że to przeziębienie, a to choroba serca...
WP: Lekarz, który zna wszystkie umiejscowienia receptorów kaszlowych nie może wykluczyć zapalenia osierdzia, bardzo groźnej choroby serca. Nie może też wykluczyć obrzęku płuc.

KB: Czy lekarz po kaszlu może rozpoznać chorobę?
WP: Lekarze z doświadczeniem nabywają pewnej umiejętności oceny zdrowia pacjenta na podstawie jego wyglądu, sposobu poruszania się, porozumiewania, spojrzenia, wilgotności dłoni. Ale po kaszlu nie bardzo można rozpoznać chorobę. Jest on bardzo nieswoistym objawem. W medycynie jakiś objaw nazywa się nieswoistym, gdy objaw występuje w dużej ilości chorób, ale bez powodu, jak kaszel właśnie. Dlatego gdy pojawia się kaszel, to wiadomo, że coś jest nie w porządku, ale co — to trzeba zdiagnozować.

KB: Czego objawem jest ostry, napadowy kaszel?
WP: Ostry kaszel, gorączka, ból stawów plus ogólne rozbicie będą objawami infekcji górnych dróg oddechowych. U dzieci są one najczęściej spowodowane wirusami, u dorosłych — wirusami i bakteriami. To są choroby samoograniczające się. Nie musimy iść nawet do lekarza, leczymy się domowymi sposobami. Organizm sobie z nią radzi, kaszel mija. Inny rodzaj ostrego kaszlu, któremu towarzyszy blednięcie, utrata przytomności, pienista różowa plwocina, ból w klatce piersiowej będzie objawem zatoru tętnicy płucnej. Właściwe rozpoznanie tych objawów to jest kwestia życia lub śmierci, bo to może być zawał serca lub obrzęk płuc. Pamiętajmy, że człowiek, który ma zawał może kaszleć! Trzeba to umieć rozpoznać i wezwać pomoc. Ostry napadowy kaszel może też być objawem zachłynięcia. Np. dzieciom zdarza się zachłyśnięcie małymi cukierkami. Ciało obce w oskrzelu to jest bardzo niebezpieczny przypadek. Kto się może jeszcze zachłysnąć? Pijany, straszy człowiek, który ma zaburzenia połykania zawiązane z zespołem opuszkowym. Występują wtedy u niego ubytki ruchowe krtani, nagłośnia nie zamyka wyjścia do tchawicy. Człowiek je np. kaszę gryczaną, wciągnie powietrze i ona poleci nie tam, gdzie trzeba.

KB: Wpada coś do dziurki i co robimy? Klepiemy kogoś w plecy?
WP: To najprostszy sposób i jak najbardziej prawidłowy, bo gdy do naszego oskrzela trafia ciało obce, to mamy ochotę wciągnąć powietrze a nie wypuścić go — to jest odruch. Gdy walniemy kogoś w plecy, to on odruchowo zrobi wydech. Jeśli nie możemy tego zrobić, to trzeba go złapać w pół, od tyłu, ścisnąć mocno klatkę piersiową albo brzuch. To zwiększy ciśnienie w klatce piersiowej i niepożądany element wyleci na zewnątrz.

KB: A jeśli ktoś jest sam w domu?
WP: „Rzucając się” brzuchem na oparcie krzesła, tak by nacisnąć gwałtownie brzuch i żeby ten ucisk powodował podskoczenie przepony do góry. Jeśli ktoś często się krztusi własną śliną lub napojem warto, by u neurologa zbadał czy jego odruchy krtaniowe są u niego prawidłowe.

KB: Czego sygnałem jest kaszel przewlekły?
WP: Kaszel przewlekły jest zawsze patologią. Dla potrzeb medycznych dzielimy go na suchy i wilgotny (mokry). Najczęściej jego przyczyną jest zespół spływania wydzieliny z nozdrzy tylnych. To co się tak skomplikowanie nazywa jest przewlekłym zapaleniem zatok. Kiedy przechodzimy ostre zapalenie zatok, to nas to bardzo boli, nie możemy się nawet dotknąć w okolicach zatok. Ale gdy jest ono przewlekłe, to w zatokach powstaje stan zapalny. Otwory między zatoką a nosem są otwarte, ruchy rzęsek, które znajdują się w zatoce wypychają śluz do nosa, on spływa do tylnych nozdrzy i skapuje do krtani. To jest najczęstsza przyczyna kaszlu.
Drugą pod względem częstości występowania przyczyną kaszlu przewlekłego jest astma oskrzelowa. To są duszności, świszczący oddech, ale bardzo często towarzyszy jeszcze temu kaszel, często suchy. Często jest to kaszlowa postać astmy.
Jeszcze inną przyczyną jest refluks żołądkowy-przełykowo, czyli zarzucanie treści żołądkowej z żołądka do przełyku, wstecznie. W przełyku — w jednej trzeciej jego dolnej części — też znajdują się włókna czuciowe nerwu błędnego. W chwili, kiedy kwas solny z żołądka zadrażni ten nerw, pojawia się kaszel.
Przewlekły kaszel może być również objawem przewlekłego zapalenia oskrzeli (PZO), rozstrzenia oskrzeli albo reakcją na leki. Spora cześć z nas jest uczulona na leki, które się nazywają blokery.... To jest bardzo istotne, bo to są podstawowe leki w leczeniu nadciśnienia i niewydolności krążenia. Prawie każdy chory na serce wraca od kardiologa z przepisaną aspiryną i ECEI blokerem. Jeśli w ulotce leków, które bierzemy wyczytamy w składzie ECEI bloker i od czasu jak ten lek zażywamy towarzyszy nam kaszel, to trzeba poprosić lekarza o dobranie bardziej przyjaznego leku.

KB: Na co wskazuje kaszel przewlekły suchy a na co mokry?
WP: Suchy najczęściej wskazuje na choroby pozapłucne np. zatoki, refluks, ciało obce. Natomiast kaszel przewlekły wilgotny musi pochodzić z oskrzeli, bo skądś ta wilgoć musi się brać. Ona powstaje w gruczołach śluzowych w oskrzelach. Te gruczoły albo produkują za dużo śluzu, albo tych gruczołów jest za dużo. Obydwie sytuacje są złe. Jeżeli ktoś kaszle i mu się tam łatwo odrywa, to znaczy, że ma on za dużo gruczołów śluzowych i lekarz wie, że to jest związane z przebudową śluzówki w oskrzeli. Między komórkami walcowatymi z rzęskami, które transportują śluz znajdują się komórki kubkowe, w których gromadzi się śluz. Jest on wydzielany na zewnątrz, pokrywa te rzęski. Gdy jest go nie za dużo, tworzy się tam taki transporter śluzowo-rzęskowy, który transportuje zanieczyszczenia do góry, do gardła. Gdy palimy papierosy lub jesteśmy narażeni na zanieczyszczenia, gdy starzejemy się, to ilość tych komórek z rzęskami jest mniejsza, a śluzu gromadzi się tam coraz więcej. Zwróćmy uwagę, że starsi ludzie często kaszlą.
Jeżeli pojawia się duża obfita wydzielina śluzowa, to jest to wilgotny kaszel. Czasem tej wydzieliny gromadzi się tak dużo, że te rzęski nie są w stanie przetransportować jej na zewnątrz. Ona tam zalega i zaczynają ją porastać bakterie. Gdy pojawią się bakterie, nasze komórki żerne dostają sygnał od rzęsek, by przyjść na pomoc. One wchodzą do oskrzeli, zżerają te bakterie i rozpadają się, bo taka jest ich rola. Z tych rozpadłych komórek powstaje ropa. I właśnie ropny kaszel jest objawem przewlekłego zapalenia oskrzeli albo POChP (przewlekłej obturacyjnej choroby płuc). Nie można tego mokrego kaszlu bagatelizować, bo niebezpieczeństwo uszkodzenia płuc jest poważne. Komórki, które zżerają baterie robią to przy pomocy enzymów trawiennych. Trawią bakterie, ale przy okazji trawią też tkankę płucną.

KB: Czy dlatego też kaszle palacz?
WP: Palacz kaszle, bo pali. Ale co istotne, jak mu się charakter kaszlu zmieni, to jest to sygnał, że zaszła jakaś zamiana w jego oskrzelach. Wilgotny kaszel przewlekły o zmienionym nagle charakterze to może być rak oskrzeli!

KB: Kaszel przewlekły występuje cały dzień czy tylko rano?
WP: To jest właśnie pytanie, które zadajemy pacjentom. Przy małej ilość wydzieliny na początku tych wszystkich procesów chorobowych, wykrztuszamy ją tylko rano i to nam wystarcza. Tak się zaczyna kaszel wilgotny. Kiedy potem tej wydzieliny gromadzi się coraz więcej, zaczynamy kaszleć w ciągu dnia. A kiedy mamy już rozwinięty nieżyt oskrzeli, kaszlemy cały czas. Jeżeli tej plwociny jest bardzo dużo, jest ropna, a czasem występuje nawet krwioplucie, to jest to bardzo ciężka, nieuleczalna choroba — rozstrzenie oskrzeli.

KB: Czy trzeba koniecznie leczyć kaszel? A może można się do niego przyzwyczaić, polubić?
WP: Trzeba lekarzowi zadać konkretne pytanie: co jest przyczyną mojego kaszlu? Bo kaszel zawsze na coś wskazuje, co nie znaczy, że zawsze da się go wyleczyć. Kaszel może być przecież objawem choroby przewlekłej, a skoro nie da się jej wyleczyć, to i nie da się pozbyć tego kaszlu. Nie bagatelizujmy jednak kaszlu, bo zawsze jest on sygnałem naszej natury, że coś jest nie w porządku.

KB: Co mamy powiedzieć lekarzowi o kaszlu?
WP: Lekarzowi trzeba zadawać konkretne pytania. Panie doktorze, a czego to jest objawem? Skąd się to wzięło? Nie referujmy tylko swoich dolegliwości. Gdy będziemy dopytywać lekarza, albo udzieli on nam odpowiedzi, albo wyśle nas do specjalisty — laryngologa, gastrologa, pneumonologa — na dalszą diagnostykę.

KB: Jak i czy w ogóle łagodzić kaszel? Syropem, tabletkami?
WP: W trakcie diagnostyki kaszlu, gdy jest on bardzo męczący, możemy stosować łagodzące środki. Jeśli będzie to kaszel przewlekły wilgotny, to nie można stosować leków przeciwkaszlowych, bo to jest jedyny odruch, który pozwala oczyszczać nasze oskrzela. Jeżeli zahamujemy kaszel wilgotny, to ten śluz tam zostanie i powstanie z niego ropień płuca. Co należy wtedy robić? Upłynniać wydzieliny. Inhalacjami, mukolitykami — lekami.

KB: Czy można używać syropów?
WP: Jeżeli to jest ostry kaszel suchy, bardzo męczący, to syrop można stosować przez dwa, trzy dni. W przewlekłym kaszlu nie można stosować syropów, bo syrop składa się z substancji lotnej, która ma się wchłonąć w żołądku, dostać do krwi, z krwi do płuc, z płuc do oskrzeli i tam spowodować większy stan zapalny, żeby pojawił się śluz. Więc po co w chorobach przewlekłych powodować jeszcze zwiększenie się produkcji śluzu, skoro on tam i tak jest. Jak mnie męczy kaszel, stosuję inhalacje. Zwykłe, z ręcznikiem na głowie, nad garnkiem z wywarem rumianku.