Nasza Loteria NaM - pasek na kartach artykułów

Co warto wiedzieć o hormonach

Monika Krężel
O tym, co warto wiedzieć o hormonach, jakie są najczęstsze choroby związane z hormonami i jak się je leczy, z prof. Franciszkiem Kokotem, nefrologiem, endokrynologiem rozmawia Krystyna Bochenek Hormon, z języka ...

O tym, co warto wiedzieć o hormonach, jakie są najczęstsze choroby związane z hormonami i jak się je leczy, z prof. Franciszkiem Kokotem, nefrologiem, endokrynologiem rozmawia Krystyna Bochenek

Hormon, z języka greckiego "hormao" znaczy "rzucam się", "pędzę". Jakie jest dzisiaj znaczenie hormonów?

Definicja hormonów zmieniła się na przestrzeni wieków. Kiedyś uważano, że jest to związek chemiczny, substancja wytwarzana w różnych narządach, opuszczająca komórki i wędrująca wraz z krwią do innych narządów.

Dzisiaj wiemy, że hormon jest związkiem chemicznym, wydzielanym przez komórki, narządy (gruczoły) lub tkanki, wykazującym działanie miejscowe lub systemowe.

Wiemy, że każdy narząd, nawet ten najmniejszy wytwarza hormony.

Czy ktoś wie, że tkanka tłuszczowa, szczególnie brzuszna jest miejscem produkcji hormonów? A tak właśnie jest. Jednak nadmiar niektórych hormonów produkowanych przez tkankę tłuszczową prowadzi do zaburzeń metabolicznych, podnosi ciśnienie krwi i przyspiesza rozwój miażdżycy naczyń krwionośnych.

Jeszcze kilkadziesiąt lat temu sądzono, że hormony mogą być produkowane wyłącznie przez gruczoły. Tymczasem teraz wiemy, że istnieją nawet takie hormony, które ograniczają swoje działanie tylko do jednej komórki.

Oprócz tego mamy hormony, którymi może się "podzielić" więcej komórek, poza tym znamy hormony wydzielane do krwi, które w ten sposób docierają do innych narządów i tkanek. Czyli wyróżniamy hormony, które mają działanie lokalne, paracelularne oraz hormony oddziaływujące na całe narządy lub tkanki.

Kiedy hormony zaczęły być ważne? Dlaczego w ogóle zaczęto interesować się hormonami?

Przede wszystkim dlatego, iż zauważono, że niedobór lub nadmiar hormonów prowadzi do defektów fizjologicznych, że hormony mogą być przyczyną zaburzeń patologicznych.

Przykładowo, na początku XX wieku próbowano dowiedzieć się, co jest przyczyną cukrzycy. Za wykrycie insuliny w 1922 roku Frederick Banting otrzymał Nagrodę Nobla. Odkrycie insuliny było przełomem w leczeniu cukrzycy.

Trudno się zresztą temu dziwić, gdyż insulina uratowała życie milionom osób. Można powiedzieć, że od tego czasu mówimy o zastosowaniu endokrynologii w praktyce. Wtedy wykryto zależność między brakiem insuliny a wystąpieniem cukrzycy. Niewiele osób wie, że w tych czasach chorzy na cukrzycę typu I, czyli insulinozależną trafiali do szpitala z odwodnieniem, ciężkimi powikłaniami. Nie było dla nich ratunku, chorzy umierali w śpiączce cukrzycowej ketonowej. Znaczenie hormonów jest więc niezwykle ważne. Dzisiaj wiemy o nich naprawdę dużo, znanych jest około 100 hormonów. Wiele lat temu wiedzę o hormonach ograniczano zaledwie do takich narządów, jak przysadka mózgowa, tarczyca, szyszynka, gonady, nadnercza, trzustka. Rozwój medycyny dokonuje się w ogromnym tempie, nie wiadomo więc, co przyniosą następne lata. Pamiętam, jak w 1953 roku egzaminowałem studenta medycyny pytając go, w jaki sposób on poda insulinę choremu. Młody człowiek odpowiedział, że doustnie i... oblał egzamin.

Wtedy podanie insuliny choremu drogą doustną lub wziewną było niemożliwe, ona po prostu nie zadziałałaby. Dzisiaj, po 50 latach, już można ją podać w ten sposób, w specjalnej otoczce tłuszczowej lub drogą oddechową (w postaci aerozolu).

Dlaczego nerki są uważane za jeden z najważniejszych narządów?

Nerki są jednym z najważniejszych gruczołów wewnętrznego wydzielania. Bez nerek nie byłoby prawidłowej produkcji erytrocytów, czyli krwinek czerwonych. Poza tym nerki wytwarzają hormony, które oddziaływują na gospodarkę wapniowo-fosforową w organizmie człowieka. Nerki produkują nawet hormony działające na ciśnienie tętnicze, które zaburzone może być przyczyną powikłań sercowo-naczyniowych.

Co ciekawe, takich hormonów nerkowych znanych jest dzisiaj kilkadziesiąt.

Nerki są równie ważnym narządem jak serce, które z kolei także wytwarza hormony działające na nerki powodujące regulację gospodarki sodowej i wodnej oraz ciśnienia tętniczego krwi.

Proszę wyjaśnić, co to są hormony tropowe?

Są to tak zwane hormony uwalniające lub tropowe, regulujące wydzielanie innych hormonów. Przykładowo, w podwzgórzu mamy do czynienia z hormonami uwalniającymi, które oddziaływują na przedni płat przysadki mózgowej.

Ten płat wytwarza hormony tropowe pobudzające wydzielanie hormonów tarczycy, nadnerczy lub gonad.

Kiedy jakiś hormon tropowy nie jest wydzielany, dochodzi do wypadnięcia sekrecji (wydzielania) hormonów tarczycy, nadnerczy lub gonad.

Zadam podchwytliwe pytanie: czy hormony można zobaczyć?

Oczywiście, że tak, ale nie gołym okiem. Niektóre hormony uzyskano w postaci krystalicznej. Hormony mają w zasadzie tak małe wymiary, że niekiedy nie można ich zobaczyć nawet za pomocą mikroskopu elektronowego. Naukowcy dysponują jednak różnymi metodami poznania struktury hormonów, a także ich funkcji. Hormony różnią się swoją strukturą, niekiedy zbudowane są z łańcuchów polipeptydowych lub też są pochodnymi cholesterolu (hormony sterydowe). Do tych ostatnich należą hormony kory nadnerczy oraz hormony płciowe. Hormony nie mają kolorów, można je jedynie podbarwiać za pomocą różnych substancji.

Jeśli chodzi o wielkość hormonów, to możemy tu mówić zaledwie o femtogramach lub mniej. Pamiętam, jak wiele lat temu byłem w Szwajcarii i tam otrzymałem od pewnego profesora z Bazylei jeden mikrogram aldosteronu. Zapakowałem go do przezroczystego woreczka, nikt nie mógł dostrzec, czy w nim cokolwiek jest.

Żartuję niekiedy, że byłem wówczas najbogatszym człowiekiem w Polsce. Ten hormon był mi potrzebny między innymi do badań diagnostycznych i naukowych.

Co warto wiedzieć o podziale gruczołów wydzielania wewnętrznego, czyli gruczołów dokrewnych? Co one wytwarzają?

Przysadka mózgowa składa się z dwóch gruczołów. W niej hormony wytwarzane są przez płat przedni lub tylny. Przez przedni płat wydzielane są między innymi hormony tropowe regulujące pracę tarczycy, nadnerczy lub gonad.

Z kolei w płacie tylnym wytwarzany jest hormon regulujący gospodarkę wodną w organizmie człowieka. Jego niedobór powoduje wystąpienie u człowieka choroby zwanej moczówką prostą. Chory wydala wówczas ogromne ilości moczu, od 10 do 15 litrów na dobę.

Gdy tymczasem zdrowy człowiek w ciągu doby wydala do trzech litrów moczu.

Do jednych z ważniejszych hormonów zaliczane są hormony wydzielane przez tarczycę, przytarczyce, nadnercza, gonady i trzustkę.

Co ciekawe, nieznana jest dokładnie czynność hormonalna grasicy.

Czy zażywanie hormonów jest bezpieczne, np. przez kobiety w okresie meno- pauzy? Wiele kobiet stosuje przecież hormonalną terapię zastępczą.

Moim zdaniem, nie ma hormonów, które potrafią zatrzymać wieczną młodość. Trzeba po prostu pogodzić się z tym, że nasz organizm starzeje się, że przechodzimy do kolejnego etapu życia. Trudno więc wyobrazić sobie, że suplementacja - czyli podawanie hormonów w okresie, gdy dochodzi do naturalnego wygasania czynności gonad, czyli jajników i jąder, jest nieobojętna dla organizmu. Skoro natura w pewnym okresie życia kobiety czy mężczyzny "zabiera" hormony, to musiała być tego jakaś przyczyna. Pamiętajmy, że na świecie zwiększa się liczba osób starszych, po 60. roku życia, że wydłuża się średnia długość życia. W Skandyna- wii kobiety przeciętnie przekraczają 80 lat, mężczyźni dobijają do 80. Polska też dogoni te wskaźniki. W pewnym sensie więc, wytłumaczalna jest ta pogoń za utrzymaniem wiecznej młodości. Pamiętam, jak w latach 70. brałem udział w międzynarodowej konferencji poświęconej hormonalnej terapii zastępczej stosowanej przez kobiety po menopauzie. Ginekolodzy mówili o samych zaletach HTZ. Zwracali uwagę, że dzięki niej kości twardnieją, kobiety nie chorują na osteoporozę i choroby naczyń wieńcowych, słowem hormony odmładzają je. Byłem tam jedynym endokrynologiem głoszącym pogląd, że o ile się znam na biochemii, to hormony te są substancjami niezwykle aktywnymi oraz, że ich podawanie może być nieobojętne dla organizmu. Większość obecnych na sali lekarzy zwyczajnie mnie skrytykowała. Wiele lat później udowodniono, że ich podawanie może być przyczyną chorób sercowo-naczyniowych, zmian nowotworowych w piersiach i narządach rodnych. 30 lat później jednoznacznie udowodniono, że HTZ zwiększa krzepliwość krwi powodując zakrzepy i zatory, nasila częstość występowania zawałów serca, nowotworów macicy i piersi.

Efekty zażywania hormonów mogą ujawnić się dopiero po kilku latach.

Hormonalna terapia zastępcza jest wskazana u młodych kobiet w okresie prokreacyjnym, u które na przykład wskutek choroby nowotworowej doszło do wygaśnięcia czynności jajników.

Wtedy można im podawać hormony, ale do okresu menopauzalnego.

Które hormony, oprócz insuliny, są powszechnie znane?

Na przykład adrenalina wytwarzana przez rdzeń nadnerczy. Ten hormon odgrywa zasadniczą rolę w powstawaniu stresu i z tym też najczęściej kojarzy się wielu osobom. Melatoninę z kolei znamy z tego, że ona odpowiada za dobry sen. Powszechna jest wiedza na temat estrogenów, progesteronu czy testosteronu, które regulują aktywność gruczołów płciowych. Stężenie testosteronu u mężczyzn jest 20-krotnie większe niż u kobiet. Estrogeny i progesteron są hormonami gonadalnymi, które w okresie prokreacyjnym mają ogromny wpływ na m.in. wystąpienie cech płciowych, regulację cyklu u kobiet, przygotowanie macicy do zajścia w ciążę. Hormony odgrywają bardzo ważną rolę. Przykładowo: nadmiar hormonu wzrostu u danej choroby charakteryzuje się wystąpieniem dużego, wystającego języka, olbrzymimi wargami, łapami niedźwiedzia. Z kolei skutkiem niedoboru tego hormonu jest karłowatość. Podawanie hormonów przy tym ostatnim schorzeniu może spowodować, że dziecko urośnie, ale nie we wszystkich przypadkach. Zależy to bowiem od przyczyny karłowatości, przyczyną mogą być nie tylko hormony, ale m.in. złe funkcjonowanie nerek.

Jakie są najczęstsze choroby związane z regulacją hormonów?

Jest to przede wszystkim cukrzyca oraz choroby tarczycy. U wielu starszych osób choroby tarczycy, głównie ukrytej niedoczynności tarczycy nie są od razu rozpoznane, zwłaszcza u kobiet w okresie pomenopauzalnym. Ich złe samopoczucie jest wiązane z menopauzą, a nie dysfunkcją tarczycy. Kobiety uskarżające się na nadmierną pobudliwość, podwyższoną temperaturę ciała, zwykle cierpią na niepełnoobjawową niedoczynność tarczycy. Hormony wytwarzane przez gruczoły przytarczyc mają wpływ na regulację gospodarki wapniowo-fosforowej w organizmie, czyli od nich zależy m.in. łamliwość kości. Bardzo ciekawym narządem jest kora nadnerczy. Jest niewielka, ale wyjątkowo skomplikowana. Ona wytwarza hormony regulujące gospodarkę sodu w organizmie, hormony regulujące przemianę materii oraz hormony gonadalne. W odróżnieniu od kory rdzeń nadnerczy jest miejscem wytwarzania adrenaliny i noradrenaliny.

Czy choroby hormonalne są dziedziczne?

Niektóre tak. Znane są dziedziczne choroby układu endokrynnego, ale one na szczęście rzadko występują. Znany jest na przykład zespół o nazwie MEN2, charakteryzujący się współwystępowaniem zaburzeń funkcji wielu narządów wewnętrznego wydzielania. Mamy doskonałe metody rozpoznawania chorób związanych z niedoborem czy nadmiarem hormonów, już u niektórych dzieci może wystąpić choroba związana z nadmiarem testosteronu. Mali chłopcy, nawet 3-6-letni, mają wówczas męskie cechy płciowe. Ta choroba jest związana z defektem syntezy hormonów kory nadnerczy.

W jaki sposób podawane są hormony? Czy ich niedobór można uzupełniać przez właściwą dietę?

Hormony podawane są w formie tabletek lub zastrzyków. Można też stosować radioaktywny jod w leczeniu niektórych chorób tarczycy. Leczenie przy pomocy diety nie jest leczeniem skutecznym w wielu chorobach endokrynnych. Niewiele osób zdaje sobie sprawę z tego, że niektórzy hodowcy bydła dokładają do paszy witaminy i hormony, które potem przedostają się do organizmu człowieka. Jest to niedopuszczalne, ale niestety tak się dzieje. W rezultacie, zjadając zbyt dużą ilość kurczaków karmionych paszą z estrogenami, które przyspieszają wzrost drobiu, nawet 8-9-letnie dziewczynki mogą mieć już rozwinięte piersi.


Czy dna moczanowa może być wynikiem braku hormonów?

Jest to choroba przemiany materii, gdzie dochodzi do powstawania zwiększonej ilości kwasu moczowego. Gdy tego kwasu jest zbyt dużo, on zaczyna odkładać się w różnych narządach i krystalizować. Dna moczanowa może być pochodzenia nerkowego lub genetycznego, ale nie jest związana z wystąpieniem braku hormonów. Jest to jednak bardzo złożony zespół chorobowy.

Co warto wiedzieć o hormonach syntetycznych?

Hormony syntetyczne w ogóle nie odbiegają od struktury naturalnych hormonów albo są do nich bardzo podobne. Naukowcy wytworzyli wiele pochodnych hormonów, które mogą też działać w różny sposób, na przykład przez krótszy lub dłuższy czas niż hormon naturalny.


Prof. Andrzej Nowak pracuje w Klinice Gastroenterologii Centralnego Szpitala Klinicznego.

Jest konsultantem woj. z zakresu gastroenterologii, specjalistą II st. w zakresie chorób wewnętrznych i gastroenterologii, absolwentem ŚAM.

Od wielu lat kieruje Grupą Endoskopii Polskiego Towarzystwa Gastroenterologicznego. Specjalizuje się w endoskopii przewodu pokarmowego. Zajmuje się zapalnymi chorobami jelit i chorobami dróg żółciowych, żołądka i trzustki.

emisja bez ograniczeń wiekowych
Wideo

Te produkty powodują cukrzycę u Polaków

Dołącz do nas na Facebooku!

Publikujemy najciekawsze artykuły, wydarzenia i konkursy. Jesteśmy tam gdzie nasi czytelnicy!

Polub nas na Facebooku!

Kontakt z redakcją

Byłeś świadkiem ważnego zdarzenia? Widziałeś coś interesującego? Zrobiłeś ciekawe zdjęcie lub wideo?

Napisz do nas!

Polecane oferty

Materiały promocyjne partnera
Wróć na bielawa.naszemiasto.pl Nasze Miasto