Świat na pograniczu

Rozmowa z Ryszardem Kaczmarkiem, profesorem historii Uniwersytetu Śląskiego

Jaką rolę odgrywał Śląsk w historii Polski?
Różną w różnych okresach tej historii. Na pewno kilkakrotnie Śląsk pełnił rolę pomostu między Zachodem i ziemiami polskimi. Tak było przede wszystkim w okresie późnego średniowiecza oraz podczas industrializacji w XIX wieku. Można powiedzieć, że wówczas większość tego, co napływało do Polski z Europy, docierało do niej przez Śląsk. Równocześnie jednak, jak w soczewce, skupiały się na Górnym Śląsku od XIX wieku konflikty narodowościowe, zwłaszcza polsko-niemiecki. Górny Śląsk był wyjątkowy także pod względem stosunków religijnych na ziemiach polskich, gdyż od XVI wieku dominował tu najpierw protestantyzm, ale też bardzo szybko zakończyła się sukcesem akcja rekatolizacji tego regionu przez Habsburgów.

Jednak Śląsk zawsze znajdował się na uboczu tej polskiej historii...
... Bo przecież był na uboczu, znajdował się na kresach. Od zawsze byliśmy regionem pogranicznym. A takie regiony inaczej rozwijają się niż centra państw. Z drugiej jednak strony, zawsze przestrzegam przed przecenianiem odrębności Śląska. Posiada on pewną specyfikę regionalną, ale w każdym okresie znajdziemy więcej cech wspólnych z metropolią.

Uczeni prowadzili niegdyś zajadłe spory o historyczne korzenie Śląska, o to na przykład, czy jego pierwotna ludność była słowiańska czy germańska... Czy współcześnie przedmiot tych dyskusji ma większe znaczenie?
Ależ ten temat zawsze będzie powracał! Jest nośny społecznie, obecny niemal w każdej rozmowie o historii Śląska. I nic dziwnego, że rodzą się spory, skoro każdy historyk tkwi we własnych czasach. Ma więc, jak każdy inny człowiek, skłonność do oceniania historii ze współczesnej sobie perspektywy. Ale też nikt dziś już nie powie, że Wandalowie to Niemcy, a np. Dziadoszanie to Polacy, przenosząc podziały plemienne na współczesne rozumienie narodu.

Czy jakieś regiony w Europie możemy porównywać do Śląska?
Najczęściej przywoływanym przykładem jest Alzacja, ale możemy też podać wiele innych: Bretanii, Katalonii, pogranicza belgijsko-niemieckiego (Eupen-Malmedy), Południowego Tyrolu, Szlezwiku-Holsztyna...

Czyli regionów bardziej rozwiniętych od centrów państw...
Nie można generalizować. Przecież w przypadku Południowego Tyrolu czy Szlezwiku-Holsztyna na pewno tak nie było. A jeśli mowa o Górnym Śląsku - stanowił on jeden z wiodących ośrodków przemysłowych Cesarstwa Niemieckiego w XIX wieku, ale potem stopniowo tracił tę rolę, gdyż tutejszy przemysł nie był unowocześniany. Wciąż dominowała branża wydobywcza, a nowych nie wprowadzano. Tym bardziej nie restrukturyzowano tego przemysłu w II Rzeczypospolitej czy w PRL, bo i tak był jedną z najnowocześniejszych gałęzi gospodarki w zniszczonej po wojnie Polsce.

Od kiedy możemy mówić o podziale Śląska na poszczególne regiony?
Umownie przyjmuje się okres rozbicia dzielnicowego, a konkretniej moment, gdy w XII wieku władzę nad Śląskiem objęli książęta Bolesław Wysoki i Mieszko Plątonogi, wnukowie Bolesława Krzywoustego. Pierwszy z nich otrzymał dzielnicę wrocławską, zaś drugi wschodnią część Śląska - kasztelanie: raciborską i cieszyńską. Niedługo potem Mieszko rozciągnął swą władzę na księstwo opolskie. W ten sposób właśnie ukształtował się Górny Śląsk, choć w XIX wieku przesunęło się centrum tego regionu. Nie jestem osobiście przekonany do odrębnej nazwy Śląsk Opolski, czy Opolszczyzna, chociaż przyznaję, że ze względu na okres powojenny ma on już pewną tradycję. Gdyby odwoływać się w tym przypadku aż do średniowiecza, do terytorium Śląska można też zaliczyć Zagłębie wchodzące w skład dawnego księstwa siewierskiego. Granice regionów są dynamiczne, decyduje więc nie tylko obszar, ale i czas historyczny, a przenoszenie pojęć z jednej epoki do drugiej powoduje brak precyzji i spojrzenie ahistoryczne.